Artur OlechnoUniwersytet w Biał[email protected]://orcid.org/0000-0003-2594-0376Komentarz do orzeczenia ukraińskiego Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2021 r. w sprawie nr 9901/96/21Commentary on the decision of the (Ukrainian) Supreme Court of July 14, 2021. in case No. 9901/96/21Streszczenie: Tekst zawiera komentarz do orzeczenia ukraińskiego Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2021 r. w sprawie nr 9901/96/21, którym uchylono dekret prezydenta Ukrainy z dnia 27 marca 2021 nr 124/2021 „O niektórych kwestiach bezpieczeństwa narodowego Ukrainy”. Zakwestionowany dekret prezydenta Wołodymyra Zełenskego dotyczył uchylenia dekretu Prezydenta Ukrainy z dnia 14 maja 2013 r. nr 256 „O powołaniu O. Tupyckoho na sędziego Sądu Konstytucyjnego Ukrainy” i jest pierwszym uchylonym z dwóch zaskarżonych przez usuniętych sędziów Sądu Konstytucyjnego Ukrainy O. Tupyckiego i O Kasminina. Podstawowymi metodami użytymi przy pisaniu komentarza były metoda prawnodogamtyczna i historyczno-opisowa. Celem było przybliżenie okoliczności wydania komentowanego orzeczenia oraz ocena jego zasadności.Słowa kluczowe: Ukraina, Sąd Najwyższy, Prezydent Ukrainy, Sąd Konstytucyjny UkrainyAbstract: The text contains a commentary on the decision of the (Ukrainian) Supreme Court of 14 July 2021 in case No. 9901/96/21, which revoked the Decree of the President of Ukraine of 27 March 2021 No. 124/2021 "On certain issues of national security of Ukraine". The challenged Decree of President Volodymyr Zelensky concerned the revocation of the Decree of the President of Ukraine of 14 May 2013 No. 256 "On the appointment of O. Tupytsky as a judge of the Constitutional Court of Ukraine" and is the first revoked of the two challenged by removed judges of the Constitutional Court of Ukraine O. Tupytsky and O Kasminin. The primary methods used in writing the commentary were the legal-dogmatic and historical-descriptive method. The aim was to provide an overview of the circumstances of the commented ruling and to assess its legitimacy.Key words: Ukraine, Supreme Court, President of Ukraine, Constitutional Court of Ukraine14 lipca 2021 ukraiński Sąd Najwyższy w składzie kolegium sędziów Administracyjnego Sądu Kasacyjnego wydał z niecierpliwością oczekiwane orzeczenie w sprawie Nr 9901/96/21 dotyczące uchylenia w części dekretu prezydenta Ukrainy z dnia 27 marca 2021 nr 124/2021 „O niektórych kwestiach bezpieczeństwa narodowego Ukrainy”. Zakwestionowany fragment aktu prezydenta Wołodymyra Zełenskego dotyczył uchylenia dekretu Prezydenta Ukrainy z dnia 14 maja 2013 r. nr 256 „O powołaniu O. Tupyckoho na sędziego Sądu Konstytucyjnego Ukrainy”. Korzeni działań prezydenta i w konsekwencji orzeczenia Sądu Najwyższego należy zatem doszukiwać się jeszcze przed rewolucją godności.Zgodnie z art. 148 zd. 2 Konstytucji Ukrainy 18 sędziów Sądu Konstytucyjnego powoływanych jest po sześciu przez Radę Najwyższą Ukrainy, zjazd sędziów Ukrainy oraz Prezydenta Ukrainy na 9-letnią kadencję bez możliwości ponownego wyboru. W 2013 r. ówczesny prezydent, Wiktor Janukowycz dekretami z 14 maja i 17 września (256/2013 i 513/2013) wobec upływu kadencji poprzedników powołał dwóch nowych sędziów Sądu Konstytucyjnego – Ołeksandra M. Tupyckiego i Ołeksandra W. Kasminina. Pierwszy z nich w latach 2018 – 2019 pełnił funkcję wiceprezesa Sądu Konstytucyjnego, a 17 września 2019 r., zgodnie z art. 148 in finis, zostać powołanym na specjalnym plenarnym posiedzeniu Sądu Konstytucyjnego Ukrainy na urząd prezesa trybunału. Kadencja prezesa wynosi trzy lata, a zatem wydarzenia dotyczyły aktualnego jego przewodniczącego.Problemy sędziów zaczęły się jesienią 2020 r., kiedy to 27 października Sąd Konstytucyjny wydał orzeczenie o niekonstytucyjności szeregu przepisów ustawy „O zapobieganiu korupcji” de facto uniemożliwiając funkcjonowanie powołanej po Euromajdanie Narodowej Agencji ds. Zapobiegania Korupcji. Jednocześnie za sprzeczny z konstytucją uznano artykuł kodeksu karnego, zgodnie z którym świadome złożenie fałszywego oświadczenia majątkowego skutkowało możliwością kary pozbawienia wolności. Orzeczenie wywołało kolejny na Ukrainie kryzys polityczny, a prezydent W. Zełensky, wobec powszechnej krytyki decyzji trybunału, również na forum międzynarodowym, zwołał nadzwyczajne posiedzenie Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony, w konsekwencji którego, wbrew orzeczeniu, Gabinet Ministrów przywrócił otwarty dostęp do elektronicznego rejestru oświadczeń majątkowych, a prezydent rozpoczął działania zmierzające do ograniczenia możliwości działania wyrokującego składu Sądu Konstytucyjnego [Żochowski 2020].Nie był to pierwszy wyrok trybunału, który obstrukcyjnie wpływał na działania władz, w tym prezydenta, ale pierwszy, który spotkał się z tak gwałtowną reakcję głowy państwa, właściwie wprost odrzucającą realizację orzeczenia i zapowiadającą ingerencję w niezawisłość sędziów. Propozycje prezydenta, już na pierwszy rzut oka niegrzeszące konstytucyjnością (art. 150 ustawy zasadniczej gwarantuje orzeczeniom Sądu Konstytucyjnego ostateczność, niemożność zaskarżenia i automatyczną egzekucję na terenie całego kraju), z tego właśnie powodu nie spotkały się z powszechną aprobatą, zarówno wśród parlamentarzystów jak i opinii publicznej. Nie powstrzymało to W. Zełenskego, który swe działania usprawiedliwiał zarzutem naruszenia przez sędziów zasady nemo iudex in causa sua. Chodziło właśnie o O. Tupyckego i O. Kasminina, którzy jako sędziowie trybunału, nie ujawnili dochodów finansowych i posiadanego majątku z dwu poprzednich lat, a zatem wyrokowanie w tej sprawie dotyczyło bezpośrednio ich interesu prawnego.Pomimo początkowych zapowiedzi prezydentowi nie udał się frontalny atak na cały skład trybunału (wniosek do parlamentu o odwołanie wszystkich sędziów), ale z „reformy” Sądu Konstytucyjnego nie zrezygnował. 29 grudnia 2020 r. wydał dekret nr 607/2020, na mocy którego zawiesił w prawach sędziego O. Tupyckoho na dwa miesiące. Nie sposób znaleźć podstawy prawnej tego działania w Konstytucji Ukrainy. Wręcz przeciwnie. Ustawa zasadnicza nie przewiduje możliwości zawieszenia sędziego przez prezydenta i chroni ich niezawisłość, m.in. wprowadzając zakaz odwołania sędziego przed upływem kadencji poza sytuacją, gdy stan zdrowia nie pozwala im na dalsze wykonywanie obowiązków, naruszą zasadę incompatibilitas, złamią przysięgę sędziowską, uprawomocni się wyrok skazujący sędziego, złożą oświadczenie o zrzeczeniu się urzędu, zostaną uznani za zaginionych lub umrą [Olechno: 2012: 232]. W każdej z powyższych sytuacji organ uprawniony do powołania sędziów ma obowiązek uzupełnienia składu: prezydent i parlament w ciągu miesiąca, natomiast zjazd sędziów Ukrainy w terminie trzech miesięcy. Ustawa O Sądzie Konstytucyjnym Ukrainy z 2017 r. wprowadza/ powtarza dodatkowe powody wygaszenia mandatu sędziego, mianowicie przejście w stan spoczynku, co powoduje ustanowienie wieku emerytalny sędziego na stosunkowo niskim poziomie - 70 lat [Ustawa o SKU: 2017]. Jego przekroczenie oznacza odejście ze stanowiska, nawet jeżeli stanie się to w trakcie odbywanej kadencji. Nie dotyczyło to oczywiście prezesa sądu – rocznik 1963. Ponadto ustawa wśród powodów wygaśnięcia mandatu sędziego wymienia, utratę obywatelstwa lub nabycie obywatelstwa innego państwa. Odwołania sędziego jest możliwe, poza wymienionymi w konstytucji sytuacjami utraty zdrowia, naruszenia zasady niepołączalności stanowisk, również w sytuacji rażącego i systematycznego zaniedbywania obowiązków czy popełnienia istotnego wykroczenia dyscyplinarnego. W tych przypadkach o odwołaniu sędziego decyduje jednak nie prezydent a co najmniej 2/3 składu trybunału. Żaden z tych powodów nie został jednak podniesiony przez prezydenta.Będąc świadomym powyższego prezydent jako podstawę prawną zawieszenia wskazał art. 154 ust. 3 Kodeksu postępowania karnego Ukrainy. Mówi on o możliwości odwołania z urzędu osób powołanych przez prezydenta, przez niego samego na wniosek prokuratora. Faktycznie dzień przed wydaniem dekretu prokuratura poinformowała o śledztwie w sprawie przekupienia świadka przez O. Tupyckego i zwróciła się do prezydenta z formalnym wnioskiem o zawieszenie sędziego. Biuro Sądu Konstytucyjnego i jego prezes odpowiedziało, że prezydent przeprowadza „przewrót konstytucyjny”, a wobec przepisów konstytucji chroniących sędziów trybunału, przywoływany przez prezydenta przepis Kpk nie może stanowić upoważnienia do podjętych działań. Jak można się było spodziewać nie powstrzymało to W. Zełenskego i 26 lutego przedłużył zawieszenie prezesa Sądu Konstytucyjnego o kolejny miesiąc (dekret nr 79/2021), by wreszcie wspomnianym już dekretem nr 124/2021 z 27 marca 2021 r. uchylić powołania obu sędziów z 2013 r. Uzasadnienie dekretu brzmiało in extenso następująco: „W celu zagwarantowania przestrzegania Konstytucji Ukrainy, praw i wolności człowieka i obywatela, zapewnienia niepodległości państwa i bezpieczeństwa narodowego, kierując się interesami narodowymi Ukrainy, zgodnie z Ustawą Ukrainy „O bezpieczeństwie narodowym Ukrainy”, zgodnie z którym demokratyczny porządek konstytucyjny jest jednym z podstawowych interesów narodowych Ukrainy, a także uwzględniając Oświadczenie Rady Najwyższej Ukrainy w związku z siódmą rocznicą Euromajdanu i wydarzeniami Rewolucji Godności, zatwierdzone uchwałą Rady Najwyższej Ukrainy z dnia 17 lutego 2021 r. № 1240-IX, które podkreśla, że uzurpacja władzy przez Wiktora Janukowycza w latach 2010-2014 podważyła podstawy bezpieczeństwa narodowego i obrony Ukrainy, naruszała prawa i wolności człowieka, biorąc pod uwagę, że niektórzy sędziowie Sądu Konstytucyjnego Ukrainy powołani przez Wiktora Janukowycza, kontynuując wykonywanie swoich uprawnień, zagrażają państwowej niepodległości i bezpieczeństwu narodowemu Ukrainy, naruszając Konstytucję Ukrainy, prawa i wolności człowieka i obywatela” i jako podstawę prawną wskazało artykuł 102 ustęp 2 oraz art. 106 punkty 1 i 17, a także artykułami 3 i 13 Ustawy Ukrainy „O bezpieczeństwie narodowym Ukrainy".Zarówno mgliste uzasadnienie, jak i przywoływane przepisy trudno uznać za właściwe, oczywiście nie z powodu złego doboru dokonanego przez prezydenta, ale z powodu oczywistego braku stosownej podstawy prawnej dla działań prezydenta. Stąd odwołanie się do ogólnych funkcji prezydenta z art. 102, m.in. gwaranta Konstytucji Ukrainy oraz praw i wolności obywateli, a także kompetencji z art. 106 – m.in. gwaranta bezpieczeństwa narodowego i kierującego sprawami bezpieczeństwa narodowego i obrony państwa.Nie mogło zatem dziwić, że sędziowie Sądu Konstytucyjnego nie pogodzili się z działaniami głowy państwa i już w dwa dni później, 29 marca 2021 r., złożyli w Sądzie Najwyższym Ukrainy pozwy zarzucające bezprawność dekretu prezydenta. Powodowie wskazali, że prezydentowi, zgodnie z obowiązującym prawem Prezydentowi Ukrainy nie przysługuje prawo do uchylenia przyjętych przez niego aktów w sprawach indywidualnych, ponieważ uchylenie aktu w sprawie powołania na stanowisko sędziego po jego zrealizowaniu stanowi naruszenie stabilności relacji publiczno-prawnych i zasady pewności prawa, tym bardziej, że prezydent chce uchylić akt, który obowiązywał skutecznie już osiem lat. Ponadto wskazano, że ani Konstytucja Ukrainy ani ustawy zwykłe nie przyznaje prezydentowi prawa do odwoływania sędziów Sądu Konstytucyjnego. Takiej kompetencji nie przewiduje również przywołana przez prezydenta ustawa „O bezpieczeństwie narodowym Ukrainy”. W żaden sposób nie można również połączyć samego aktu powołania na stanowisko sędziego Sądu Konstytucyjnego z zagrożeniem dla bezpieczeństwa i obronności państwa. Sprawy zarejestrowane pod numerem 9901/96/21 (sprawa Tupyckiego) oraz 9901/97/21 (Kasminina) miał rozpatrzyć Administracyjny Sąd Kasacyjny w postępowaniu wszczętym 5 kwietnia 2021 r.Administracyjny Sąd Konstytucyjny w obecnej formie powstał w wyniku reformy ukraińskiego sądownictwa w roku zapoczątkowanej wu schyłku 2014 r. W wyniku zmian w strukturze sądów przeprowadzonych w latach 2015-2020, m.in. zlikwidowano Sąd Najwyższy Ukrainy i w jego miejsce powołano nowy Sąd Najwyższy[1], który działalność rozpoczął w 2017 r. [Trykhlib 2019: 96]. Sędziów mianuje Prezydent Ukrainy na wniosek Wyższej Rady Sprawiedliwości, również nowego organu powołanego w wyniku reformy. Warto dodać, że nową gwarancją niezawisłości sędziów Sądu Najwyższego po zmianie przepisów stała się dożywotnia kadencja. Jedną z jego pięciu jednostek administracyjnych został Administracyjny Sąd Kasacyjny, w którym podobnie jak w pozostałych jednostkach, utworzono izby do rozpatrywania kategorii poszczególnych spraw, zgodnie ze specjalizacją zasiadających weń sędziów. Na jego czele stoi przewodniczący, wybierany przez zgromadzenie ogólne sędziów Administracyjnego Sądu Kasacyjnego w głosowaniu tajnym na okres czterech lat z możliwością sprawowania funkcji nie dłużej niż dwie kadencje. Od 2017 r. Funkcję tę pełni Mychajło I. Smokowycz, nb. parokrotnie w ciągu ostatnich kilku lat zamieszany w skandale korupcyjne[2].Na orzeczenie Administracyjnego Sądu Kasacyjnego trzeba było czekać niemal cztery miesiące. W trakcie postępowania W. Zełenski przedstawione w pozwach zarzuty uznał za bezzasadne i podkreślił, że wydanie dekretu zostało poprzedzone rozpatrzeniem na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa Narodowego i obrony Ukrainy zarzutu o zdradę prezydenta W. Janukowycza. W związku z nią uznano za niezbędne przeanalizowanie wydanych prze niego w trakcie pełnienia urzędu dekretów, które mogłyby zawierać decyzji godzące w bezpieczeństwo i interesy państwa. W wyniku tej analizy Służba Bezpieczeństwa Ukrainy powiadomiła W. Zełenskiego o celowości uchylenia niektórych aktów usuniętego prezydenta zgodnie z obowiązującymi przepisami. SBU uznała, że głosowanie sędziów trybunału w sprawie przepisów antykorupcyjnych było działaniem destabilizującym sytuację społeczno-polityczną, zdyskredytowało Ukrainę na arenie międzynarodowej i stanowiło potencjalne zagrożenie bezpieczeństwa państwa. W związku z tym urzędująca głowa państwa powtórzyła, że wydając zaskarżony dekret powołała się na odpowiednią podstawę prawną, a dotychczasowe orzecznictwo Sądu Konstytucyjnego dopuszcza możliwość odwołania aktu w sprawie indywidualnej.Jak wspomniano na początku dopiero 14 lipca 2021 r. opublikowano wyrok, jak się okazało, korzystny dla odwołanych sędziów [Orzeczenie SN nr 9901/96/21: 2021]. Wprawdzie na razie dotyczy on sprawy 9901/96/21, a więc niezgodności z prawem odwołania prezesa sądu Konstytucyjnego O. Tupyckiego, ale tego samego należy się spodziewać w kwestii O. Kasminina. Uzasadnienie Sądu Najwyższego nie było zaskoczeniem. Zgodnie z nim Prezydent Ukrainy, jak wszystkie organy władzy państwowej, może działać tylko na podstawie i w granicach swoich uprawnień oraz za pomocą środków przewidzianych w Konstytucji i ustawach Ukrainy, co wynika z zasady legalizmu przewidzianej w art. 19 konstytucji. Sąd najwyższy wskazał, że, co potwierdza orzecznictwo Sądu Konstytucyjnego, zgodnie z ustawą zasadniczą kompetencje prezydenta określa najwyższy akt prawny w państwie i nie mogą być one poszerzone ustawą zwykła lub innym aktem normatywnym, a jedynie w drodze nowelizacji konstytucji. Dotyczy to oczywiście również kompetencji kreacyjnych prezydenta. Uprawnienia związane z „tworzeniem” Sądu Konstytucyjnego Prezydent Ukrainy wykonuje wyłącznie poprzez wydawanie dekretów powołujących sędziów tego sądu i przepisy prawa nie przewidują innego sposobu wykonywania uprawnień konstytucyjnych związanych z utworzeniem Sądu Konstytucyjnego Ukrainy przez prezydenta, w szczególności poprzez uchylenie wydanych wcześniej aktów o sprawach personalnych, w tym przypadku dotyczących powołania sędziego Sądu Konstytucyjnego Ukrainy. Sąd krytycznie odniósł się do wskazanej przez prezydenta podstawy prawnej dekretu nie znajdując tam odniesienia do upoważnienia działań głowy państwa. Podkreślono, że Sąd Najwyższy Ukrainy wypowiedział się już wcześniej (Orzeczenie z dnia 15 czerwca 2010 r. nr 5/573, (2a-13995/08)) w sprawie braku możliwości uchylenia przez prezydenta własnego dekretu powołującego sędziów Sądu Konstytucyjnego Ukrainy, a także w innych sprawach negatywnie oceniając możliwość uchylania aktów o charakterze nienormatywnym, w sprawach indywidualnych, wydawanych przez organy państwowe i organy jednostek samorządu terytorialnego, z powodu ich jednorazowego charakteru i faktycznego wygaśnięcia w momencie ich wykonania. Sąd Najwyższy zauważył również, że powoływanie się przez prezydenta na fakt głosowania za niekonstytucyjnością ustawy antykorupcyjnej, nawet bez potrzeby analizy i oceny powyższego orzeczenia, jest oczywistym naruszeniem Konstytucji Ukrainy i niezawisłości sędziego Sądu Konstytucyjnego Ukrainy, który nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za głosowanie w związku z orzeczeniem i opinią Sądu, z wyjątkiem popełnienia przestępstwa lub przewinienia dyscyplinarnego.Dochodząc do meritum orzeczenia Sąd Najwyższy uznał dekret Prezydenta Ukrainy z dnia 27 marca 2021 nr 124/2021 „O niektórych kwestiach bezpieczeństwa narodowego Ukrainy” za wydany poza posiadami kompetencjami i w związku z tym uznany za bezprawny i unieważniony.Sprawa została rozpatrzona przez Administracyjny Sąd Kasacyjny jako sąd pierwszej instancji. Od omawianego orzeczenia przysługuje zatem odwołanie do Wielkiej Izby Sądu Najwyższego, które wprawdzie jeszcze nie wpłynęło, ale już teraz wydaje się, że komentowane orzeczenie nie zakończy tej sprawy. Wielka Izba Sądu Najwyższego jest podstawową jednostką kolegialną Sądu Najwyższego, składającą z dwudziestu jeden sędziów Sądu Najwyższego i to do jej kompetencji należy m.in. występowanie jako sąd instancji apelacyjnej w sprawach rozpatrywanych przez Sąd Najwyższy jako sąd pierwszej instancji. W jej skład wchodzą Prezes Sądu Najwyższego oraz sędziowie Sądu Najwyższego wybierani po pięciu przez zgromadzenia ogólne poszczególnych sądów kasacyjnych spośród sędziów tych sądów. Na złożenie apelacji pozwanemu przysługuje 30 dni od dnia wydania orzeczenia.Pomimo, że w celu uniknięcia manipulacjom w sprawie prowadzonego postępowania wszystkie jego etapy były bacznie obserwowane przez opinię publiczną a pełny tekst orzeczenia został niezwłocznie opublikowany na oficjalnej stronie internetowej Sadu Najwyższego już 16 lipca 2021 r., a więc zaledwie dwa dni po wydaniu orzeczenia, Sąd Najwyższy na swojej stronie internetowej opublikował oświadczenie o otrzymaniu wniosku Państwowego Biura Śledczego o przekazanie dokumentacji sprawy nr 9901/96/21 [Oświadczeni SN: 2021]. Jak podaje przywoływana informacja z wniosku biura wynika, że prowadzone jest postępowanie przygotowawcze w postępowaniu karnym w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa z art. 364 ust. 2 Kodeksu Karnego Ukrainy, czyli w sprawie nadużycia władzy lub stanowiska, jeżeli czyn ten spowodował poważne konsekwencje. Jak można się domyślać zarzut dotyczy sędziów tworzących skład orzekający w sprawie nr 9901/96/21, co w związku z konstytucyjną zasadą niezawisłości sędziów i jej gwarancjami, wśród których widnieje również zakaz wywierania jakiegokolwiek nacisku (art. 126 i 129 Konstytucji Ukrainy) każe wnikliwie obserwować dalsze etapy toczącego się sporu polityczno-prawnego na Ukrainie.Bibliografia:Olechno A. (2012) Z niebytu do roli „negatywnego ustrojodawcy” - Sąd Konstytucyjny Ukrainy na tle reform ustawy zasadniczej, [w:] A. Jamróz (red.), Państwo prawa, Parlamentaryzm, Sądownictwo konstytucyjne. Księga Pamiątkowa prof. Czeszejko-Sochackiego, Białystok, s. 222- 236.Orzeczenie SN nr 9901/96/21 [online:] 2021 https://reyestr.court.gov.ua/Review/98306624?fbclid=IwAR1tZjAxIeseD8pAJUL6kSMVWtQlZDOfm-6JPpmForDA7X1jFZqFbFNPM0k [dostęp: 20.07.2021].Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego Ukrainy z dnia 19 lutego 2020 r. [online:] https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/nb02d710-20#Text [dostęp: 16.07.2021]Oświadczenie Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2021 [online:] https://supreme.court.gov.ua/supreme/pres-centr/news/1154122/ (dostęp: 18.07.2021)Trykhlib K. (2019), Reforma sądownictwa na Ukrainie: nowy Sąd Najwyższy, „Przegląd Konstytucyjny”, nr 2, s. 93-121.Ustawa o Sądzie Konstytucyjnym Ukrainy (2017) Nr 2136_VIII [online:] https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/2136-19 [dostęp: 20.07.2021].Żochowski P. (2020), Ukraina: werdykt Sądu Konstytucyjnego zapalnikiem kryzysu politycznego, [online:] https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2020-10-30/ukraina-werdykt-sadu-konstytucyjnego-zapalnikiem-kryzysu-politycznego [dostęp: 15.07.2021].Stan na dzień 29.07.2021[1] 19 lutego 2020 r. Sąd Konstytucyjny uznał likwidację Sąd Najwyższego Ukrainy za niekonstytucyjną. [online:] https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/nb02d710-20#Text [dostęp: 16.07.2021][2] https://zib.com.ua/ua/print/138289-suddya_zayavila_scho_habarodavcya_do_nei_napraviv_suddya_vs.htmlWadco2, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
